Bewustzijn is het vermogen om te kunnen ervaren of waarnemen, oftewel een beleving of besef hebben van jezelf en de omgeving.
Bewustzijn is een reflectie op indrukken uit de buitenwereld, bijvoorbeeld van mensen, voorwerpen of licht, en uit de binnenwereld, bijvoorbeeld van emoties, gedachten of behoeften. Het bewustzijn is weten of ervaren wat er zowel zintuiglijk als cognitief in jezelf omgaat, met eventueel de mogelijkheid om daarover op een bepaalde manier te kunnen communiceren.
Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bewustzijn (2017)
Van Dale (online 2017) definieert bewustzijn als (1e betekenis):
Ver­mo­gen tot be­sef, tot we­ten en er­ken­nen van het be­staan van zich­zelf en van de din­gen.
↔ Zowel Van Dale als Wikipedia definiëren bewustzijn als een vermogen: zij leggen uit waartoe de drager van een bewustzijn in staat is. Wij verkiezen een definitie die uitlegt wat bewustzijn inhoudt.

Onze definitie: Bewustzijn is een geestelijke toestand die gekenmerkt is door een besef en beleving van het eigen ik en van het gebeuren in de omgeving.

Bewustzijn is een functie van de hersenen en bevindt zich bij de mens en zoogdieren in de cortex. Omdat vogels geen cortex maar wel een bewustzijn hebben, beschikken zij volgens de 'Verklaring van Cambridge' alleszins over de neurologische substraten die het bewustzijn genereren:
— Verklaring van Cambridge over bewustzijn, 7 juli 2012 —
De afwezigheid van de neocortex lijkt een organisme niet te beletten om affectiviteit te kunnen ervaren. Uit convergerend bewijs blijkt dat niet-menselijke dieren de neuro-anatomische, neuro-chemische en neurofysiologische substraten voor bewustzijnstoestanden hebben, samen met het vermogen om doelbewust gedrag te vertonen. Bijgevolg blijkt uit het hoofddeel van het bewijsmateriaal dat mensen niet uniek zijn in de beschikking over de neurologische substraten die bewustzijn genereren. Niet-menselijke dieren, met inbegrip van alle zoogdieren en vogels en vele andere dieren, waaronder octopussen, beschikken ook over deze neurologische substraten.
Bron: https://nl.wikipedia.org/wiki/Bewustzijn#Dierenbewustzijn (2017).

Onderzoek naar de evolutie van bewustzijn
“Dieren, zoals vogels werden min of meer gezien als mooie automaten alleen in staat van stereotiepe activiteiten”, zegt Karten. “Maar dit soort denken vormde een ernstig probleem voor neurobiologen die de evolutionaire oorsprong van de zoogdieren cortex proberen te achterhalen. En die proberen te verklaren waar al die complexe schakelingen vandaan komen en wanneer zij voor het eerst evolueerden?” Het onderzoek levert het begin van een antwoord: dat er een gemeenschappelijke voorouder van zowel zoogdieren en vogels was, die ten minste 300 miljoen jaar geleden leefde.
Bron 1: https://www.brainquest.nl/onze-hersenen-lijken-meer-op-die-van-vogels-dan-we-dachten/ (juli 2019).
Bewustzijn is een noodzakelijke voorwaarde voor gevoelens, men kan geen pijn lijden, zonder die pijn bewust te ervaren. Het belevingsaspect is dus onlosmakelijk verbonden aan emoties. Daarom verdedigen wij in dit artikel vooral het bestaan van bewustzijn; het hebben van gevoelens vloeit daar immers uit voort.
Bron 2: http://txtxs.nl/artikel.asp?artid=320 (2017) betreft: Bewustzijn bij dieren

Volgens bron 2 is ‘het bestaan van bewustzijn een noodzakelijke voorwaarde voor gevoelens omdat men geen pijn kan lijden, zonder die pijn bewust te ervaren’. Maar deze bewering is in tegenspraak met de betekenis van het begrip ervaring.
Immers de autonome acties van het kenvermogen worden altijd door het organisme ervaren want zonder ervaring van bv. gevoelens kan geen gedrag worden veroorzaakt. En waar de lagere diersoorten deze acties onbewust ervaren, kunnen enkel de mens en 'diersoorten met bewustzijn' ze bewust ervaren.

Wij beschouwen bewustzijn als een voorwaarde om gedrag te kunnen aanleren dat zich niet beperkt tot autonoom gedrag of een imitatie is van ouderlijk gedrag. Zo'n gedrag vergt een eigen inbreng, zie in diagram rechterkolom onderaan, en vergt bewustzijn als voorwaarde.

Soorten functies met hun acties

1. De levenswil is de initiële functie met louter fysiologische acties, die alle organismen gemeen hebben. Ook planten hebben een levenswil maar enkel de mens en dieren hebben een kenvermogen.
2. Dit medeweten is onbewust voor de lagere diersoorten en bewust voor de mens, de zoogdieren en de vogels.
3. 'Voelen en waarnemen' kunnen als fysiologisch fenomeen worden vastgesteld, maar ‘willen’ niet, voor meer info zie fysiologie.
4. De autonome acties van het kenvermogen worden altijd door het organisme ervaren. De lagere diersoorten ervaren deze acties onbewust, de mens, zoogdieren, vogels e.a. ervaren ze bewust.

Onderscheid met zelfbewustzijn
Het onderscheid tussen bewustzijn en het later geëvolueerde zelfbewustzijn wordt duidelijk gemaakt in het artikel ‘Herkennen katten hun spiegelbeeld’ (klik op koppeling rechts onderaan) waaruit volgende twee citaten:
- Katten hebben geen idee dat ze naar zichzelf kijken. Daar zijn vrijwel alle experts het over eens. ‘Om jezelf te herkennen heb je zelfbewustzijn nodig’, zegt gedragsonderzoeker James Anderson van de Universiteit van Kyoto (Japan). Katten hebben dat volgens hem niet of onvoldoende.
- Hoe interpreteren katten hun spiegelbeeld dan waarschijnlijk wel? In eerste instantie reageren ze vaak alsof er een soortgenoot voor hen staat. Maar de interesse verdwijnt meestal snel. En dat is begrijpelijk. Want het “beest” dat de kat tegenover zich ziet, gedraagt zich volgens haar wel heel raar. Het initieert zelf geen interactie, bootst alleen maar na, beweegt de tegenovergestelde kant op, verdwijnt dan plots en heeft geen eigen geur.